Historia Radzynia i okolicy

 Stolica powiatu - miasto Radzyń Podlaski - należy do najstarszych ośrodków osadniczych położonych między Wisłą a Bugiem.

W głębokim średniowieczu ziemie leżące nad Białką, Tyśmienicą, Piwonią i Bystrzycą leżały na pograniczu polsko-litewskim na obszarze, który w Polsce przedrozbiorowej nosił nazwę ziemi łukowskiej.
Korzystne warunki dla normalnego rozwoju wsi i miast na tym obszarze, ze względu na kres najazdów Jaćwingów, Prusów i Tatarów, nastały po zawarcie w 1385 roku unii polsko-litewskiej w Krewie. Dlatego większość lokacji i nadań praw miejskich datuje się od XV wieku.

W drugiej Polowie XV w. liczne dobra nad rzeką Białką należały do Grota z Ostrowa - dzierżawcy dóbr królewskich. Tenże Grot z Ostrowa pieczętującym się herbem Rawicz (panna na niedźwiedziu) otrzymał 31 marca 1468 roku od króla Kazimierza Jagiellończyka przywilej lokacyjny miasta zwanego Radzyń z nadaniem jednocześnie praw magdeburskich.

Poza Białą (najstarszą miejscowością w powiecie radzyńskim) i Radzyniem, widniały już na mapie z XV wieku takie miejscowości jak Wohyń (wspomniany już w czasie walk księcia polskiego Leszka Czarnego z książętami włodzimiersko-wołyńskimi), Czemierniki (w 1325 roku istniała już parafia) a także Kąkolewnica, Siedlanów i Ustrzesz.

W literaturze wspomina się, że Radzyń wraz z przyległymi wsiami tworzył starostwo radzyńskie wydzierżawiane dostojnikom koronnym lub litewskim.
Przypuszcza się, że obszar starostwa pokrywał się z obszarem parafii rzymskokatolickiej, która w XV w. rozciągała się od Tyśmienicy na południu do rzeki Krzny w rejonie Polskowoli, dawniej nazywanej Ruska Wola.
W tym czasie państwowe jednostki administracji pokrywały się z jednostkami administracji kościelnej. Takim ośrodkiem władzy był Radzyń.

Kolejne ważne daty w historii ziemi radzyńskiej to rok 1534 - przejście dóbr radzyńskich w ręce Mniszchów i rok 1741, gdy dobra te znalazły się w posiadaniu Potockich.
Mikołaj Mniszech z Wielkich Kończyc w 1534 roku otrzymał starostwo radzyńskie od Zygmunta Starego.
Dwaj ostatni Jagiellonowie, wspomniany Zygmunt Stary w roku 1544 i Zygmunt August w roku 1563 potwierdzili przywileje otrzymane przez Radzyń. Zygmunt August potwierdził również nadanie Radzynia Mikołajowi Mniszchowi oraz jego synowi Janowi w dożywotnia dzierżawę.
Wnuczką radzyńskiego starosty była słynna Maryna Mniszchówna, córka Jerzego Mniszcha, wojewody sandomierskiego, która została żoną cara Dymitra Samozwańca i a następnie Dymitra Samozwańca II. Po burzliwych dziejach krótkiego zasiadania na carskim tronie została zamordowana w roku 1614.

II połowa XVI wieku to czas reformacji. Od roku 1540 wpływy tego wyznania na naszym terenie były tak silne, że radzyński kościół został zamieniony na zbór kalwiński.
W czasie wizytacji biskupiej w 1565 roku zapisano:

''Kościół radzyński został sprofanowany przez proboszcza Kazanowskiego

 odstępcę, parametry zniszczono. Co do ludu wiejskiego wraz z drobna szlachtą

 nigdy do innowierstwa wciągnąć się nie dał.''

Przez 40 lat nie było księdza katolickiego w Radzyniu, Kocku, Czemiernikach.
W Radzyniu kościół wrócił do katolików za panowania Stefana Batorego i został odremontowany dopiero w 1602 r. przez Zofię Mniszchówną.
Formą ofiary przebłagalnej za winy Mniszchów, w tym odstępstwo od wiary katolickiej, było wybudowanie w 1641 roku obecnego radzyńskiego kościoła, którego konsekracji dokonał w 1644 roku biskup sufragan krakowski Tomasz Oborski. Był to pierwszy murowany kościół w ziemi łukowskiej, choć na obszarze obecnego powiatu starszym był nowy kościół wystawiony przez Firlejów w 1612 r.W 1648 roku najazd kozacki złupił okoliczne ziemie w tym szczególnie Kock. W 1657 roku podczas "potopu szwedzkiego" Szwedzi operowali w okolicy Radzynia i Łukowa. Na wiosnę 1660 roku przebywały tu oddziały Stefana Czarnieckiego. Ich pobyt odnotowano zapisem:

 

,,Żołnierze tymczasem szarpali okoliczne dobra, mnożyły się dezercje"

Z Radzynia Stefan Czarniecki wysłał list do Bogusława Radziwiłła datowany na 21 sierpnia 1661 r.
Po zakończeniu wyniszczającej wojny ze Szwecją w latach 1655- 1660 królewskie miasto Radzyń ledwie wegetowało.
Na 16 łanów tylko 5 było obsianych. Radzyń posiadał 12 domów, 4 szynki, 3 rzeźników, jednego piekarza, jednego kowala, dwóch kuśnierzy i trzech zdunów. Jednak jarmarki miały się odbywać "po trzykroć w roku".

Starostwo radzyńskie to do połowy XVII wieku pozostawało w rękach Mniszchów.
Po czym otrzymał je Henryk Denhoff a w ostatnim ćwierćwieczu XVII w. przeszło w ręce Stanisław Antoniego Szczuki, o którym zapisano: "Pana na Radzyniu i Szczuczynie, podkanclerzego litewskiego".
To właśnie Antoni Szczuka w 1685 roku zwrócił się do królewskiego architekta Augusta Locciego o pomoc dla swej radzyńskiej rezydencji.
Ten ofertę przyjął, opracował plan przebudowy, gromadził materiały i jesienią następnego roku część pomieszczeń zamku była gotowa.
Na prośbę Antoniego Szczuki król Jan III Sobieski nadał Radzyniowi kilka przywilejów a w 1690 r. potwierdził lokację Nowego Miasta na terenie leżącym na północ od obecnej ul. Dąbrowskiego.
Tenże Antoni Szczuka miał wybudować w Radzyniu cerkiew unicką. Zważywszy, że był już kościół katolicki, cerkiew prawosławna i synagoga Radzyń był przykładem mozaiki wyznaniowej ówczesnego społeczeństwa Rzeczypospolitej.
Z drugiej strony musiała pod koniec XVII w. szybko rosnąć liczba mieszkańców Radzynia i okolicznych miejscowości, co wynika z liczby świątyń.

Po śmierci Antoniego Szczuki dobra radzyńskie przeszły w ręce jego córki Wiktorii a następnie wnuczki Marii Kątskiej. Maria wyszła za mąż za Eustachego Potockiego, któremu wniosła jako wiano dobra radzyńskie.

Eustachy Potocki był jednym z najzamożniejszych ludzi w Rzeczypospolitej, cieszył się poparciem króla Augusta III Sasa. W 1749 roku został Marszałkiem Trybunału Koronnego, w 1754 cześnikiem koronnym a w 1759 generałem artylerii litewskiej.
To on podjął w 1749 roku decyzję o budowie pałacu w Radzyniu. Projektantem był wybitny ówczesny architekt Jakub Fontana.
Już w 1756 prowadzono prace wykończeniowe. O radzyńskim pałacu wybitna znawczyni tematu Anna Lutostańska napisała:.

 

,,pałac w Radzyniu jest najdoskonalszą barokowa transpozycją francuskiego

  budownictwa rokoko wzniesiona z dostosowaniem do warunków lokalnych na zrębie

  poprzedniej rezydencji''

 

W 1761 r. Radzyń jest świadkiem kolejnej wielkiej uroczystości - ślubu córki Eustachego Potockiego - Urszuli ze starostą czerkaskim Sanguszką, którego udzielał sam biskup warmiński, "książę poetów" Ignacy Krasicki.

W nowym pałacu odbywały się liczne bale, zjazdy magnaterii. Tu synowie Eustachego Stanisław i Ignacy Potocki zapraszali współautorów Konstytucji 3 maja 1791 r.

Tu wreszcie urodził się w 1790 roku Karol Józef Lipiński - wybitny artysta, skrzypek rywal Paganiniego.

Pod koniec XVIII w. Radzyń znajdował się w rękach Jana Potockiego, tego samego, który w 1788 r. razem z Francuzem Blonchardem demonstrował w Warszawie próbny lot balonu.

Po trzecim rozbiorze w 1795 roku Lubelszczyzna i oczywiście Radzyń znalazły się w zaborze austriackim.
Austriacy zdążyli jedynie w Radzyniu pozostawić trwały ślad w postaci zbudowanych dla wojska koszar.

W 1799 roku dobra radzyńskie nabywa znany ksiądz Stanisław Staszic a następnie z jego rąk Aleksander Sapieha - szambelan Napoleona.
Po śmierci Aleksandra Sapiehy dobra radzyńskie znalazły się w rękach wdowy Anny z Zamoyskich Sapieżyny, która już wcześniej nimi zarządzała w zastępstwie ciągle nieobecnego męża.

Anna Sapieżyna należała do najbarwniejszych postaci związanych z Radzyniem.
Była wychowanką Stanisława Staszica, przypisuje się jej romans z Tadeuszem Kościuszką.
Jako jedna pierwszych przemyciła do Polski tekst Mazurka Dąbrowskiego.
W czasie jej arendowania gościł w Radzyniu Aleksander I - car Rosji, który zamierzał do Puław na zaproszenia księcia Adama Jerzego Czartoryskiego.
Zapewne w radzyńskim pałacu, tak jak wcześniej dyskutowano nad tekstem majowej konstytucji tak teraz omawiano plany odbudowy przynajmniej częściowo suwerennej Polski w oparciu o Rosję.

W pałacu Potockich od roku 1818 Anna Sapieżyna umieściła szkołę elementarna i mieszkanie dla nauczyciela. Do szkoły uczęszczały dzieci z Radzynia i okolicznych miejscowości. Szkoła była utrzymywana na koszt właścicielki dóbr.

Po powstaniu listopadowym obawie przed konfiskatą Anna Sapieżyna dobra radzyńskie w 1834 roku sprzedała Korwin Szlubowskim - zamożnej rodzinie szlacheckiej z Mazowsza. Za kwotę 1158 000 zł.
W rękach tej rodziny dobra radzyńskie pozostawały do reformy rolnej 1944 roku.
Natomiast sam pałac z parkiem Bronisław Korwin Szlubowski przekazał 29 maja 1920 roku wojsku polskiemu. Jednak na skutek trudności finansowych Wojsko zrezygnowało z kłopotliwego daru i 8 marca 1926 r darowizna Radzyń - Pałac została przekazana ministrowi Robót Publicznych.
Przejęty przez władze administracyjne pałac został przeznaczony na siedzibę starostwa powiatowego i w tej funkcji pozostał do końca okresu międzywojennego.

 Historia Powiatu Radzyńskiego

Po rozgromieniu przez Napoleona Austrii a następnie Prus pod Jeną i Auerstadt Napoleon zawarł z Rosją w 1807 r. układ w Tylży. Na jego mocy powstało Księstwo Warszawskie powiększone w 1809 roku o Lubelszczyznę.

Księstwo Warszawskie zostało podzielone na departamenty a te z kolei na powiaty.
W 1810 roku jednym z powiatów został Radzyń.
Było to na podstawie dekretów z 24. lutego i 17. maja 1810 roku.
Powiat radzyński znalazł się jako jeden z 9 powiatów departamentu siedleckiego. W słowniku historycznym znajdujemy wytłumaczenie słowa powiat:

,,W dawnej Polsce (od XV w. ) był to okręg podległy sądownictwu sądu

  ziemskiego.Stał się najmniejszą jednostką podziału kraju wchodząca w skład

  ziemi i województwa. Po rozbiorach w XIX w. i w II Rzeczypospolitej stał się

  jednostką administracyjnego podziału kraju.''

Tak więc historia radzyńskiego powiatu jako wyraźnie wyodrębnionej jednostki administracyjnej faktycznie zaczyna się w roku 1810.

Po klęsce Napoleona decyzje Kongresu Wiedeńskiego przyniosły utworzenie zależnego od Rosji Królestwa Polskiego. Zmieniono dotychczasowy podział administracyjny bez naruszania jego granic. Departamenty zostały zamienione na województwa. W miejsce powiatów utworzono obwody obejmujące 2- 4 powiaty.
Jednym z takich obwodów był obwód radzyński w skład, którego weszły powiaty radzyński i włodawski.

Po klęsce powstania listopadowego w 1831 roku województwa zostały przemianowane na gubernie, a w 1842 roku obwody zostały przemianowane na powiaty a dotychczasowi komisarze stali się naczelnikami powiatowymi mającymi władzę terenową.

Po stłumieniu powstania styczniowego, ukazem carskim 31 grudnia 1866 r. wprowadzono kolejne zmiany administracyjne. Przywrócono gubernie siedlecką a jednym z 9 powiatów tej guberni był powiat radzyński.
W jego skład wchodziło 16 gmin wiejskich i trzy miasta: Radzyń, Międzyrzec, Wohyń.
Na obszarze 1500 km kw. zamieszkiwało 62 tysiące ludzi.

Druga polowa XIX w. i początek XX to czas szybkiego wzrostu ludności we wszystkich powiatach Lubelszczyzny. W powiecie radzyńskim w 1897 roku mieszkało już 84557 osób a w 1909 103 275. Dynamika przyjmując rok 1865 za 100 wyniosła 188.
Rosła również liczba ludności miejskiej. Radzyń w roku 1865 liczył 3337 osób a w roku 1897 - 5321. Drugie miasto powiatu Międzyrzec liczył 8704 i odpowiednio 11826 osób.

W czterech powiatach północnej Lubelszczyzny (bialskim, łukowskim, radzyńskim i włodawskim) ludności związanej ze wsią było 85,5% natomiast w powiecie radzyńskim 82,6%.

Ludność miast była zróżnicowana pod względem narodowościowo-wyznaniowym.

W Radzyniu ludność żydowska stanowiła 59% natomiast w Międzyrzecu 75,7% a średnia w miastach północnej Lubelszczyzny 63,4%.

Ludność wsi to właściciele dóbr, których w 1913 roku było 60 a łączna powierzchnia majątków 94509 morgi ziemi.
W rękach chłopów i mieszczan pozostawało 46,9% ziemi i obserwowano tendencje wzrostową.
Na wsiach powiatu radzyńskiego zamieszkiwało 1399 kolonistów niemieckich co stanowiło 1,4% populacji powiatu.

W 1912 roku nastąpiły kolejne zmiany administracyjne - z części guberni lubelskiej i siedleckiej wyodrębniono gubernię chełmską zależną administracyjnie od Generał-Gubernatora kijowskiego.
W skład guberni chełmskiej z powiatu radzyńskiego weszły gminy Żerocin, Zahajki, Jabłoń, Szóstka, Worsy oraz Rudno z gminy Brzozowy Kąt.

Kolejne zmiany administracyjne zostały dokonane podczas I wojny światowej.
W wyniku ofensywy wojsk austriackich i niemieckich w 1915 roku Lubelszczyzna znalazła się pod okupacją państw centralnych a cztery powiaty: radzyński, włodawski, bialski i łukowski zostały włączone po ścisły zarząd wojskowy Ost Gebien Etappen.
Lata I wojny światowej, przemieszczanie się wojsk, mobilizacja do armii państw zaborczych, choroby spowodowały poważny ubytek ludności.
W powiecie radzyńskim wynosił on 14894 osób to jest 14,4%.

Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku naczelnik państwa Józef Piłsudski wydał dwa dekrety dotyczące samorządu terytorialnego.
Ustawą z 2 sierpnia 1919 roku ziemie byłego Królestwa Polskiego zostały podzielone na województwa.
Województwo lubelskie objęło 19 powiatów dawnej guberni siedleckiej, lubelskiej i chełmskiej.
Jednym z tych powiatów był powiat radzyński.

W 1921 roku liczył on 1608 km kw. powierzchni.
Zamieszkiwało w jego granicach 88381 osób. Wśród nich było 82% Polaków, 15% Żydów, 1,2% Rusinów i 0,35% Niemców.
W okresie międzywojennym powiat radzyński był powiatem rolniczym - 83% ludności utrzymywało się z rolnictwa.
Dla pozostałych 17% źródłem utrzymania był handel, rzemiosło, wolne zawody.

Po klęsce wrześniowej 1939 roku Lubelszczyzna jako jeden z dystryktów weszła w skład Generalnej Guberni. Dystrykt lubelski został przez Niemców podzielony na 11 powiatów.
Wśród powiatów utrzymanych przez Niemców był powiat radzyński, do którego dołączono część powiatu łukowskiego, lubartowskiego i parczewskiego.
Planowane w 1943 włączenie powiatu radzyńskiego i bialskiego do dystryktu warszawskiego nie doszło do skutku.
W Radzyniu powstała ponadpowiatowa komenda policji. W jej skład weszły posterunki w Radzyniu, Łukowie, Międzyrzecu i Parczewie.

Okupacyjny podział administracyjny został zniesiony dekretem PKWN z dnia 21 sierpnia 1944 r.
Województwo lubelskie powróciło do granic z września 1939 roku.
Radzyń pozostał stolicą powiatu.
Były to powiaty samorządowe podobnie jak w okresie międzywojennym.

W 1950 roku ustawa o terenowych organach jednolitej władzy państwowej wprowadziła do polskiego systemu organów terenowych wzorce radzieckie. I uczyniła rady narodowe podmiotem wszystkich zadań i funkcji administracji państwowej w terenie. Choć, więc powiat jako jednostka podziału administracyjnego będzie istniał, to samorząd terytorialny przestanie istnieć na okres 40 lat.

W 1954 r. utworzono powiat parczewski, do którego weszło szereg miejscowości powiatu radzyńskiego. Do tego zaś przyłączono Czemierniki.

Ten podział administracyjny przetrwał do 1975 roku, kiedy to zlikwidowano powiaty jako jednostki podziału administracyjnego kraju.
Polska natomiast została podzielona na 49 województw.

W 1990 roku reaktywowano samorząd terytorialny w Polsce na szczeblu podstawowym.
Jednocześnie zostały utworzone urzędy rejonowe.
Radzyń był również siedzibą takiego Rejonu.

Kolejna reformę podziału administracyjnego kraju, która weszła w życie 1 stycznia 1999 r. ponownie wprowadziła nowe jednostki administracyjne-samorządowe powiaty i województwa (16).
Jednym z powiatów został powiat radzyński.

Obecny powiat radzyński tworzy 8 gmin w tym jedna gmina miejska.

Historia Radzynia i powiatu Radzyńskiego jest długa i bardzo bogata.
Tworzyło ją bardzo wielu wybitnych ludzi: Stanisław Antoni Szczuka, Eustachy Potocki, Jakub Fontana, Ignacy Potocki, Aleksander Antoni Sapieha, Stanisław Kostka Potocki, Karol Lipiński, Bronisław Deskur, Józef Buchbinder, Zenon Przesmycki, Grzegorz Piramowicz, Ks. Stanisław Kamiński, Marianna Bocian. A ze współczesnych Włodzimierz Nahorny.

Opracowanie: Tadeusz Pietras